Lokale democratie onder druk

De Gemeenteraad op Afstand
De afgelopen 20 jaar, de jaren dat ik actief ben bij Burgerforum, is het politieke speelveld erg veranderd. Wat ik moet constateren is dat wij als raadslid steeds minder te zeggen krijgen over de eigen gemeente en dat we steeds meer op afstand komen te staan. Zelf heb ik daar steeds meer moeite mee. Moeite omdat ik me vooral volksvertegenwoordiger voel en die rol steeds lastiger wordt om in te vullen.
Vandaar mijn “zeepkist” bijdrage over dit onderwerp.

Gevolgen van Verschuivende Macht
De kern van onze democratie ligt in de lokale gemeenschap, waar burgers direct invloed kunnen uitoefenen op de besluiten die hun dagelijks leven bepalen. Dit principe is -of inmiddels misschien meer was- stevig verankerd in ons systeem, waar de gemeenteraad als vertegenwoordiger van de lokale bevolking opereert, onze volksvertegenwoordigende rol. Echter, in de afgelopen jaren is de positie van de gemeenteraad in toenemende mate onder druk komen te staan. Dit komt door een complex samenspel van regelgeving, verplichtingen en samenwerkingsverbanden die de besluitvorming steeds verder van de raad en daarmee van de burgers verwijdert.

Het begin
Het begon in feite al met de marktwerking en het verdwijnen van diverse lokale taken, zoals ons eigen gemeentelijke energiebedrijf GEB (wat we graag terug zouden zien), een eigen woningcorporatie (helaas zijn we een fusie met Domijn aangegaan), afvalinzameling enz enz. Zo zijn we stukje bij beetje veel grip verloren op taken die eerst vanzelfsprekend onder de gemeente vielen.

Toenemende Regeldruk vanuit Brussel en Den Haag
Dan is er de groeiende invloed van regelgeving vanuit hogere bestuurslagen. Europese regelgeving uit Brussel, landelijke wetten en richtlijnen vanuit Den Haag en Provinciaal hebben een directe impact op het lokale bestuur. Denk daarbij bijvoorbeeld aan de energietransitie, de windturbines en het asielbeleid. Hoewel deze regels vaak met goede intenties worden ingevoerd—om bijvoorbeeld een gelijk speelveld te creëren of om te voldoen aan internationale verplichtingen—hebben ze een belangrijke keerzijde: de speelruimte voor de gemeenteraad wordt hierdoor beperkt.
Dit betekent dat de raad vaak alleen nog kan besluiten over de invulling van beleid binnen kaders die elders zijn vastgesteld. Deze verschuiving van beslissingsmacht zorgt ervoor dat de invloed van de gemeenteraad en daarmee van de lokale burgers vermindert. De raad wordt daarmee meer uitvoerder van beleid dan de initiator/initiatiefnemer van beleid en dat raakt de kern van de lokale democratie.

De Druk van Samenwerkingsverbanden
Daarnaast zijn er de vele samenwerkingsverbanden waarin gemeenten, al dan niet verplicht, deelnemen. Denk hierbij aan onze centrumregeling met Enschede, regionale samenwerkingsverbanden voor jeugdzorg, afvalverwerking, Omgevingsdienst Twente, veiligheidsregio e.d. Het is maar een kleine greep uit.
Deze samenwerkingsverbanden zijn vaak noodzakelijk om complexe problemen aan te pakken die de capaciteit van een enkele gemeente overstijgen. Maar ook hier geldt dat de invloed van de gemeenteraad beperkt wordt.
In deze samenwerkingsverbanden ligt de besluitvorming veelal bij gemeenschappelijke besturen of colleges waarin de gemeenteraad geen directe zeggenschap heeft. Dit leidt tot een situatie waarin de raad verantwoording moet afleggen voor besluiten waarover zij zelf weinig of geen controle heeft gehad, wat de betrokkenheid van zowel raadsleden als burgers ondermijnt.

Fusieplannen
Ook komen om de zoveel tijd weer herindelingsplannen op tafel. Onlangs dus weer vanuit Enschede. Dit blijft sluimeren en ook hier moeten we alert op blijven.

De Gevolgen voor de Lokale Democratie
Deze ontwikkelingen hebben grote gevolgen voor de lokale democratie. Wanneer de gemeenteraad steeds meer op afstand komt te staan van de werkelijke besluitvorming, verdwijnt ook de directe invloed van de burger. Dit kan leiden tot gevoelens van vervreemding en onvrede onder de bevolking. Immers, als de raad slechts marginaal kan bijsturen en de belangrijkste besluiten elders worden genomen, waarom zouden burgers zich dan nog actief inzetten voor de lokale politiek?
Daarnaast dreigt de gemeenteraad, in haar rol als hoeder van lokale belangen, irrelevant te worden. Als raadsleden enkel nog kunnen reageren op besluiten die elders genomen worden, verliezen zij hun essentiële functie als vertegenwoordiger van de lokale gemeenschap. Dit is een zorgelijke ontwikkeling, want het ondermijnt het vertrouwen in de politiek en de legitimiteit van het lokale bestuur.
Het vraagt van een raadslid richting inwoners in ieder geval ook om voortdurende uitleg over de verschillende rollen en waar we nog wel of niet (niet meer) over gaan.

Heroverweging van onze rol als raad/raadslid
Het is daarom van groot belang dat we als raad onze rol in deze veranderende context heroverwegen. We moeten ons bewust zijn van de verschuivende machtsverhoudingen en actief op zoek gaan naar manieren om onze invloed terug te winnen of om op zijn minst te zorgen dat we als raad nog een rol houden en kunnen bijsturen.
Bovenal moeten we blijven strijden voor de kern van de lokale democratie: een bestuur dat dicht bij de burger staat en waarbinnen de burger daadwerkelijk invloed heeft op de besluitvorming. Alleen zo kunnen we ervoor zorgen dat de gemeenteraad een sterke en relevante speler blijft in het politieke landschap.

Lies ter Haar, september 2024